اين مقاله ابتدا تعريفى كامل از هويت فردى و اجتماعى و نيز از خودبيگانگى ارائه مى دهد و در ادامه به پيشينه تاريخى موضوع مورد بحث، نظر قرآن در رابطه با آن و نيز نظريات برخى انديشمندان و صاحب نظران در اين باب مى پردازد.

از جمله علل بيرونى بحران هويت فردى، مى توان به گروه هم سالان و والدين اشاره كرد:
1. گروه هم سالان: تأثيرى كه دوستان در اخلاق و رفتار همديگر و حتى در امورى مانند نحوه لباس پوشيدن مى گذارند، انكارناشدنى است، تا آنجا كه مى توان به واسطه دوستان به شخصيت افراد راه يافت. از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) روايت شده است:
آدمى بر آيين دوست خود است، پس هر يك از شما مواظب باشد كه با چه كسى دوستى مى كند.39
آن حضرت همچنين فرمودند:
مردم را به دوستانشان بيازماييد; زيرا آدمى با كسى كه از رفتارش خوشش بيايد، دوستى مى كند.40
دوستى هايى كه بر پايه هويت انسانى بنا شده و از رنگ مطامع دنيايى پيراسته است، پايدار خواهد بود; چراكه موجبات رشد و تعالى هويت متقابل را فراهم مى سازد و حتى در بعد از مرگ نيز، مشاهده عينى اين رشد، به رضايت مندى پايدار از يكديگر مى انجامد.
خداوند متعال در قرآن كريم مى فرمايد:
همه دوستى ها در آخرت به دشمنى حقيقى خواهد انجاميد، مگر دوستى پرهيزگاران.41
آرى، يگانه عامل وحدت، رسيدن به هويت حقيقى است. از پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله)نيز نقل شده كه فرمودند:
مؤمنان (نه بنى آدم) اعضاى يك اندامند، هرگاه عضوى به درد آيد، با تب و بى خوابى با او همدردى مى كنند.42
با اين بيان بلند، فقط بايد مؤمنان را داراى هويت واحد انسانى دانست.43 بنابراين، اگرچه انتخاب دوست آسان است، بايد با دقّت تمام و امتحان صورت پذيرد. امام صادق(عليه السلام)مى فرمايد:
هيچ كس را به دوستى مشناس، مگر آنكه در سه چيز او را بيازمايى: او را به خشم آورى و ببينى كه آيا اين خشم او را از حق به باطل مى كشاند، در درهم و دينار (امور مالى) و در سفر كردن با او.44
2. والدين: پدر و مادر نقش بسزايى در شكل گيرى هويت فرزندان خويش دارند، ولى خود فرد، عامل تعيين كننده و نهايى است. قرآن كريم با وجود تأييد تأثير والدين، اختيار اشخاص را عامل نهايى مى داند و در اين باره توبيخ خود را مستقيم متوجّه افراد مى كند:
هنگامى كه به آنها گفته شد از آنچه خدا نازل كرده پيروى كنيد، گفتند ما فقط از آنچه پدرانمان را بر آن يافتيم پيروى مى كنيم. ]خدا مى فرمايد [آيا اگرچه پدرانشان هيچ نمى فهمند و گمراهند؟!45
خداوند متعال فرمان بردارى از والدين را در كنار اطاعت از خويش بيان كرده است.46 احاديث ما نيز از ترغيب به احترام پدر و مادر و اطاعت از آنها سرشار است.47 با وجود اين، انسان بايد دريابد كه پدر و مادر، مرجع تقليد او نيستند و خيرخواهى آنان، نمى تواند ضعف فكرى و كاستى آگاهى را جبران كند.
والدين از ابتداى تولد فرزند خويش تمام افكار و عقايد خود را در وى اجرا مى كنند. اگر فرزندى در خانواده اى بت پرست به دنيا بيايد، بت پرست مى شود; اگر در خانواده اى شيعى به دنيا بيايد، مذهب والدينش را اختيار مى كند و اگر در خانواده اى با افكار ديگر به دنيا بيايد، از افكار و انديشه هاى والدين خود تأثير مى گيرد. به همين دليل، اگر در دنيا بيش از يك ميليارد مسلمان وجود دارد، در قبال آنها تعداد زيادى مسيحى، يهودى و پيرو ساير اديان زندگى مى كنند. آيا اين افراد با اختيار خود آن دين ها را اختيار كرده اند؟ قطعاً جواب منفى است. قريب به اتفاق آنها از روى تقليد و از راه تربيت والدين به آن افكار تن در داده اند و آنها را تلقّى به قبول كرده اند.48 از اين رو، مى توان گفت: نقش والدين در هويت سازى يا هويت سوزى فرزندان از جايگاه بى بديلى برخوردار است.
چنان كه در آيات فراوانى به هويت سوزى والدين و نقش برجسته آنها در اين خصوص تصريح شده كه براى نمونه به دو آيه اشاره مى شود.
ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد، پدران و برادران خود را ـ اگر كفر را بر ايمان برگزيدند ـ دوست و ياور خود مگيريد، و هر كس از شما آنها را دوست و ياور گيرد آنها همان ستم كارانند (زيرا دوستى را در غير محل خود مصرف نموده اند.)49
ـ (پيامبرشان) گفت: آيا هر چند من براى شما آيينى هدايت بخش تر از آنچه پدرانتان را بر آن يافته ايد بياورم (باز هم پيرو آنانيد)؟ گفتند: بى ترديد ما به آنچه شما بدان فرستاده شده ايد كافريم.50
و از سويى، نقش والدين به طور مستقيم در هدايتگرى فرزندان به سوى هويت يابى در مراحل تربيتى پيش از دوران جوانى نهفته است. اگر آنها بتوانند در اين مراحل، كودك را به گونه اى پرورش دهند كه از نظر جنبوجوش دوران طفوليت، كاملا ارضا شود و در دوره بعدى مطيع والدين باشد و در مرحله سوّم به عنوان مشاور از او در مسائل فكرى بهره گيرند، فرزند خواهد توانست فكرى منسجم براى انتخاب و اختيار داشته باشد.

گذشته از بحران فردى، هويت آدمى دچار بحران اجتماعى نيز مى شود كه مهم ترين علل آن را مى توان در موارد ذيل جست:

«تصميم ساز» اصطلاح عامى است كه شامل گروه هاى بسيارى از مسئولان رسمى و ساير افراد جامعه مى شود. تصميم سازان معمولا در پشت پرده قضايا هستند و با تأثيرى كه بر مسئولان مى گذارند، مى توانند هويت يك جامعه را تا اندازه اى به طرف دلخواه خويش سوق دهند.
رسانه هاى گروهى همچون صدا و سيما، مطبوعات، احزاب و گروه هاى سياسى از جمله تصميم سازان هستند. رسانه ها مى توانند در تصويرسازى هويتى و تسريع در اين امر، خدمات فراوانى به جامعه ارائه دهند و يا به عكس، نقش مهمى در تشويق بى هويتى و تشديد بحران هويت و ايجاد آن داشته باشند. در سال هاى اخير برخى از روزنامه ها، كتاب ها و نشريات با آزادى غيرمنطقى كه به آنها داده شد، در تخريب باورهاى دينى و ارزش هاى اجتماعى مردم، كه در واقع سنگ بناى هويت هستند، از هيچ كوششى دريغ نورزيدند و مقدّس ترين باورها ـ از خدا گرفته تا پيامبر(صلى الله عليه وآله) و اوليا و علماى بزرگ ـ از تير زهرآلود قلم آنها مصون نماند.51 به فرموده مقام معظّم رهبرى، «دشمنان، بعضى از مطبوعات ما را براى خودشان پايگاه قرار داده اند»52 و «كارى كه بى. بى. سى يا راديو آمريكا بايد بكند، اينها انجام مى دهند.»53 آرى، اينها همه از بى هويتى ها و پوچى هايى سرچشمه مى گيرد كه از سوى برخى افراد به جامعه تزريق مى شود.بديهى است بيان برخى مسائل در گستره عموم، نه تنها شايسته نيست، بلكه موجب تشويش اذهان نيز مى شود. از اين رو، مى توان مسائلى را كه به نوعى در فضاى انديشه عموم ايجاد شبهه مى كند، در مجامع علمى به صورت منطقى مورد بحث قرار داد.

ورزشكاران، به ويژه قهرمانان ورزشى، هنرپيشه هاى تلويزيونى و نخبه هاى علمى و فرهنگى، از جمله «گروه هاى الگو» در جامعه به شمار مى آيند.
البته گروه هم سالان (دوستان) ـ كه در بخش عوامل بيرونى بحران هويت فردى آورده شده ـ غير از گروه هاى الگو مى باشد و رابطه اين دو، عموم و خصوص مطلق مى باشد نه تساوى. علاوه بر اين، در بحث عوامل فردى كه از گروه هم سالان به عنوان عامل بحران هويت ياد شده است، با توجه به تأثير فردى دوستان در همديگر بوده; چراكه ميدان تأثيرگذارى در گروه هم سالان بسيار محدود بوده و فقط حوزه فردى را دربر مى گيرد; حال آنكه در مورد گروه هاى الگو گروه هايى مطرح است كه تأثيرگذارى آنها اجتماعى بوده و حوزه تأثير آنها بسيار گسترده است; همانند ورزشكاران و بازيگران سينما.
در روند تقليد و الگوگيرى، ممكن است سه اشتباه پيش آيد كه تأثير عميق و شگرفى در هويت شخص و جامعه به دنبال خواهد داشت. اشتباه نخست در تعيين مصداق «كمال» است كه انسان ها همگى خواهان آنند.54 اگر كسى ثروت را كمال پندارد، ثروتمندان را الگوى خويش قرار مى دهد و به بينوايان جامعه به ديده حقارت خواهد نگريست. به همين دليل، هنگامى كه حضرت نوح(عليه السلام) قوم خود را به پيروى از خدا و پيوستن به هويت يافتگان حقيقى فراخواند، يكى از اعتراض هاى آنها اين بود كه جز فرومايگان و پابرهنگان كسى از تو پيروى نمى كند، و اين را توجيهى بر پيروى نكردن از آن حضرت و نيز نشانه بطلان آيين ايشان مى دانستند.55 همين اشتباه از زبان برخى افراد دوران پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)نيز نقل شده است.56
اشتباه دوم در تعيين مصداق «كامل» به وجود مى آيد. براى نمونه، اگر دانش، مصداق «كمال» باشد، باز جاى اين اشتباه هست كه دانشمندان غيرواقعى را دانشمند و كامل بپنداريم.
اشتباه سوم اين است كه كسى را كه در زمينه اى لايق الگو بودن است، در ديگر زمينه ها هم به صورت الگو بپذيريم و يا شخصى را كه در برخى مسائل متخصص نيست، در زمينه هاى مناسب ديگر الگو قرار ندهيم. چه بسا از ورزشكار يا هنرپيشه محترمى كه مى توان در برخى از مسائل مربوط به حوزه فعاليتش الگو گرفت، ديگر رفتارها و نوع لباس و طرز زندگى وى به صورت غيرمنطقى الگو قرار مى گيرد.57 اشتباه در هر يك از مراحل، الگوپذير را به گمراهى سوق مى دهد. قرآن از زبان كافران جهنمى مى گويد:
پروردگارا! ما بزرگان خويش را فرمان برديم و آنان ما را گمراه ساختند.58

فردگرايى يكى از بنيادها و مؤلفه هاى اصلى مدرنيسم و اصلاح گرى غربى و به تعبيرى، از مهم ترين شالوده هاى فكرى دنياى جديد محسوب مى شود. اين واژه از نظر لغوى و اخلاقى، يعنى خودخواهى و خودپسندى و از نظر فلسفى، يعنى كسى كه به اصالت فرد در جامعه معتقد باشد و منافع شخصى را بر منافع جمع ترجيح دهد. بر اساس اين اصل، فرد از جامعه واقعى تر و بر آن مقدّم است و پيش از ورود به جامعه داراى حقوقى است كه بايد رعايت شود. در نظرگاه ارزشى، تقدم فرد به اين معناست كه ارزش اخلاقى فرد مقدم و والاتر از جامعه و هر گروه و جمعى ديگر است. از اين رو، ارزش و اخلاق به فرديت گره مى خورد و فردگرايى مبناى اخلاق و حقيقت مى شود.
فردگرايى در حوزه دين و مذهب، به طور مشخص در جنبش اصلاح مذهبى (رفرماسيون) و سرانجام در فرقه پروتستانتيزم تجلّى كرد. اين جنبش با تأكيد بر وجدان فردى به عنوان معيار تشخيص خوب و بد و آزادى وجدان، و نيز ارتباط بدون واسطه با خداوند و حق تفسير متون مذهبى، فردگرايى را به حوزه مذهب گسترش داد. بدين سان، حقايق و ارزش هايى كه توسط كليسا و نهادهاى بيرونى ارائه مى شد، ديگر به هيچ وجه قابل اعتماد نبودند. آنچه در اين نگاه مورد توجه و تأكيد است صداى وجدان آزاد افراد است كه از آن حتى به صداى خداوند تعبير مى شود; صدايى كه به تعداد انسان ها متعدد خواهد بود. و سرانجام، حقايق و آموزه هاى عام و كلان مذهبى در وجدان گسيخته افراد و اميال آنان گم مى شوند و به وادى فراموشى ره مى سپارند.59

به طور كلى، مى توان سكولاريسم را به تفكيك و جداسازى حوزه دين از حوزه دنيا، بخصوص از سياست، تعريف كرد. ويلسون در مقاله «جداانگارى دين و دنيا» مى نويسد:
اگر بخواهيم جداانگارى دين و دنيا را به اجمال تعريف كنيم، مى توانيم بگوييم: فرايندى است كه طى آن وجدان دينى، فعاليت هاى دينى، و نهادهاى دينى اعتبار و اهميت اجتماعى خود را از دست مى دهند و اين بدان معناست كه دين در عملكرد نظام اجتماعى به حاشيه رانده مى شود و كاركردهاى اساسى در عملكرد جامعه، با خارج شدن از زير نفوذ و نظارت عواملى كه اختصاصاً به امر ماوراى طبيعى عنايت دارند، عقلانى مى گردد.60
بى ترديد، بحران دينى ناشى از جنبش مدرن دينى، راه به سكولاريسم مى پويد. اكنون در انديشه انسان غربى اين توهّم بى جا رسوخ كرده است كه نقطه عزيمت تحولات عظيم و بنيادين فرهنگى انديشه اى و علمى صنعتى غرب را بايد در عصيان عليه مذهب و يا اصلاحات مذهبى از يك سو، و انقلاب علمى و صنعتى از سوى ديگر، جستوجو كرد. انسان غربى بر اين باور است كه هر يك از اين تحولات و يا اصلاحات دينى و علمى سير صعودى و پيش رونده داشته و به شكل عميق، سريع و فراگير جوانبى از حيات اروپاييان را تحت الشعاع نفوذ و سيطره خود درآورده است.
در مدتى نه چندان طولانى، غرب از يك سو، از جنبه معرفت شناسى دينى به جدايى دين از سياست و به انزوا كشاندن دين و آموزه هاى دينى تن داد و از سوى ديگر، بر اساس ميل زايدالوصف به نوآورى و اكتشافات و اختراعات و به پشتوانه نگرش منفعت طلبانه خود، زمينه اى مناسب را براى رشد انديشه هاى علمى و تجربى و استفاده از دستاوردهاى فكرى و صنعتى فراهم آورد. اين دو مقوله، مقارن با يكديگر تحقق يافت و همزمان، دوشادوش هم به جلو رفت، تا آنجا كه به اشتباه چنين تلقّى شد كه دست كشيدن از دين و سنّت رايج دينى، به عنوان برترين عامل زمينه ساز، غرب را از منجلاب ظلمانى قرون وسطايى نجات داد و موجب پيشرفت غرب در زمينه علوم تجربى و صنعتى شد!
از سوى ديگر، در اذهان عمومى غربى ها به واسطه فعاليت هاى فرهنگى دگرانديشان نوگرا، از طريق انتشار روزنامه ها و مجلات و تدوين مقالات و كتاب ها چنين وانمود شد كه اين تقارن ناميمون دين و حاكميت دينى با ظلمت و جهالت قرون وسطا بود كه موجب گرديد از اين دوران به عنوان سال هاى تاريك و ظلمانى ياد شود. نيز بسيارى از شبهات و اشكالات دينى در اذهان مردم مغرب زمين رسوخ كرده بود كه دين مداران غربى و روحانيان كليسا از عهده پاسخ به آنها برنمى آمدند و گويا اصلا براى آنها پاسخ روشنى جز توصيه جانبدارانه و متعصبانه نمى يافتند. علاوه بر اين، خرافه ها و اسطوره هاى نفوذ يافته در دين، ساختار دين را از درون آسيب پذير ساخته و راه را براى انكار مفاهيم و آموزه هاى دينى گشوده بود. اين مسئله، زمينه را براى اختراع دين دنيوى و سازگار با بينش و نگرش روشن فكران غربى فراهم آورد.61
سكولاريسم به مفهوم اخص و دقيق كلمه چيزى نبود كه به طور اتفاقى و در اندك زمان ممكن پديد آيد. بذر سكولاريسم را از ديرباز اصلاح گران دينى و آزادانديشان سده هاى ميانه به قصد بيرون راندن مذهب از متن زندگى سياسى و اجتماعى غرب، بر پهنه فرهنگ و تاريخ مغرب زمين افشاندند و زمينه را براى حاكميت انديشه هاى ماترياليستى در غرب فراهم آوردند.
اينك غرب درصدد ارائه اين الگوى ناميمون خود به دنياى اسلام برآمده، مى كوشد آنها را به اين منجلاب و توهّم بكشاند و غربگرايان خيال پرداز نيز از اين تحفه فرنگى همچون وحى منزلى جانبدارى كرده و آن را نسخه اى شفابخش و نوش داروى دردهاى اجتماعى و... معرفى نموده و تبليغ مى كنند.

تساهل اخلاقى در معناى جديد آن، عبارت است از عدم دخالت و جلوگيرى از باورها و رفتارهاى اخلاقى و گروه هاى مختلف و محترم شمردن اين باورها. بنابراين، هر كس مى تواند داراى هر نوع باور و رفتار اخلاقى باشد و ديگران نه تنها نبايد براى او مزاحمتى ايجاد كنند، بلكه بايد اين گوناگونى و تفاوت را تشويق و توصيه نيز بنمايند.62 نتيجه چنين ديدگاهى، بى تفاوتى در برابر هجوم انديشه هاى مخالف فضايل اخلاقى است كه با تفكر دينى اسلامى در تعارض بوده، موجب بحران هويت مى شود.
البته تساهل اخلاقى به دليل نقش برتر و تأثيرگذارى عميق آن نقش فوق العاده اى در مورد بحران هويت دارد.

فقدان اخلاق دينى بر رواج اخلاق سكولار از ديگر عوامل بى هويتى است. بر اساس اخلاق سكولار، مرجعيت وثاقت هيچ منبعى، جز خود انسان پذيرفته نيست. عقل خودبنياد بشر مرجع نهايى ارزش گذارى اخلاقى است. در حالى كه در اخلاق دينى براى شناسايى آرمان ها و غايات بشر و رسيدن به آنها به متون مقدّس دينى مراجعه مى شود، در اخلاق سكولار فقط از عقل بشر استفاده مى شود.
آنچه در پهنه تاريخ رخ داده گوياى آن است كه اخلاق جوامع بشرى همواره تا عصر نوزايى (رنسانس)، اخلاقى دينى بوده است. تنها در اين پنج قرن اخير است كه عملا اخلاق سكولار به تدريج به جوامع انسانى راه يافته63 و موجب از خودبيگانگى انسان شده است.
در اينجا تذكر اين نكته لازم است كه از نظر برخى، مداخله دين در اخلاق موجب از خودبيگانگى انسان مى شود; زيرا دين به چيزى غير از شهودها و دريافت هاى شخصى انسان فرمان مى دهد و اگر انسان به فرمان هاى دين عمل كند به چيزى غير از شهود شخصى خود عمل كرده است و اين موجب از خودبيگانگى انسان مى شود.64 نمونه بارز فرمان هاى خلاف عقل دينى، دستور قتل فرزند به حضرت ابراهيم(عليه السلام)است; با وجود آنكه شهود شخصى حضرت ابراهيم و هر انسانى ديگر، قتل نفس محترمه را جايز نمى داند، اما دين به آن فرمان داد.
البته بايد توجه داشت كه فرمان خداوند به حضرت ابراهيم(عليه السلام)، فرمانى آزمايشى بود براى تعيين ميزان بندگى و تسليم شدن حضرت ابراهيم(عليه السلام) و فرزندش و بيش از آن خواسته نشده بود; به دليل «أسلمنا و صدّقت» در آيه (فَلَمَّا أَسْلَمَا وَ تَلَّهُ لِلْجَبِينِ وَ نَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا... .) (صافات: 103ـ105)
بر فرض كه تسليم شدن به چنين فرمان آزمايشى ـ كه ظاهراً خلاف وجدان و شهود شخصى است ـ موجب از خودبيگانگى انسان شود، آيا مى توان حكم يك مورد را به تمامى موارد سرايت دارد؟ داورى درباره يك نظريه يا يك مكتب، هيچ گاه بر اساس موارد استثنايى صورت نمى گيرد. اينكه آيا اخلاق دينى موجب از خودبيگانگى انسان مى شود يا نه، بستگى به اين دارد كه اصول و قواعد اخلاق دينى چه اقتضايى دارند; يك مورد استثنايى موجب از خودبيگانگى متدينان نمى شود.65 همچنين بايد توجه داشت كه اخلاق يك بُعد و جنبه دين به شمار مى رود; دين ـ همان گونه كه دين پژوهان متذكر شده اند ـ ابعاد گوناگونى مانند بُعد اجتماعى، عقيدتى، شعائرى و مانند آن دارد كه در بررسى دين بايد به همه آنها توجه داشت.
البته ديگر مبانى ليبراليسم نيز قطعاً موجبات از خودبيگانگى را فراهم آورده اند كه فقط چند نمونه در اينجا ذكر گرديد.

دشمنان خارجى پس از تجربه هاى ناموفق جنگ تحميلى و تحريم هاى گوناگون، اكنون درصدد ضربه زدن به فرهنگ اسلامى اين مرز و بوم برآمده اند تا با دگرگونى مذاق عمومى به صورت نامرئى، جامعه را از درون تهى كنند. با نگاهى گذرا به فيلم ها و مجموعه هاى تلويزيونى پخش شده، درخواهيم يافت كه در برخى از آنها به صورت غيرمستقيم و گاه مستقيم، هرزگى، شهوترانى، خشونت و روابط ناسالم دختر و پسر تبليغ مى شود; مسائلى كه با هويت انسانى اسلامى كاملا در تضاد است.
بنابر پژوهشى كه در آمريكا صورت گرفته بود، بازدهى تحصيلى در مراكزى كه دختر و پسر از هم جدا هستند، بيشتر است. به همين دليل، طرحى براى جداسازى دختران و پسران از يكديگر ارائه كرده بودند.66 آرى، اين مسائل در غرب اتفاق مى افتد; چراكه آنها با تجربه اين را آموخته اند. اما متأسفانه با وجود تأكيد اسلام عزيز، اين مسائل تا زمانى كه نشانه هايى از زيان آن در غرب گزارش نشود، در داخل اجرا نخواهد شد!
از ديگر موارد آسيب هاى فرهنگى مى توان به هويت بخشى غير حقيقى به زن اشاره كرد. زن در غرب به هويتى نامشخص تبديل و در جامعه مردان ادغام شده است. متأسفانه در كشور اسلامى ما نيز در پوشش هويت بخشى واقعى به زن، او را به كارهاى غير متناسب با روحياتش گمارده اند كه آثار جبران ناپذيرى در اجتماع و روحيه خود زن بر جاى مى نهد.
حضرت على(عليه السلام) مى فرمايند:
كارهاى سخت و فشارهاى روانى حاصل از آن موجب مى شود كه آسايش روانى زن و زيبايى او از بين برود; زيرا زن بسان گلخانه اى است ]كه بايد با ظرافت حفاظت شود.[67
زن به جاى پرداختن به كارهايى همچون مهندسى معدن، راه و ساختمان، مكانيكى، رانندگى ترانزيتى و كارمندى بانك كه با روحيه او تناسبى ندارد، مى تواند در شغل هاى متناسب با وضعيت جسمانى و روانى خود مشغول به كار شود; كارهايى مانند مامايى، پرستارى و جراحى زنان.
تناسب نداشتن برخى شغل ها باعث مى شود كه هر روز بر شمار مردان بيكار كه نان آور زنان و خانواده هستند افزوده شود و مسئولان مربوطه هم با شادى فراوان، آمارهاى ازدياد كارمندان زن را معيارى براى پيشرفت كشور اعلام مى كنند.
بى هويتى فردى و اجتماعى، پيامدهاى ديگرى همچون پوچى، از خودبيگانگى، تنهايى و افسردگى نيز دارد كه بحث از آنها مجالى گسترده مى طلبد.
بديهى است علل بحران هويت فرد و جامعه در يكديگر تأثير متقابل دارند و براى رسيدن به كشورى آباد و اسلامى، مسئولان و متوليان فرهنگى بايد با شناخت هرچه بيشتر به درمان آنها همّت گمارند.

به دليل آنكه بحران هويت يك واقعيت ملموس و مشكل واقعى جامعه است و اطلاق بحران نيز بيانگر اين واقعيت مى باشد و كشور نيز از اين موضوع صدمه مى بيند; زيرا موجب به هم خوردگى روابط اجتماعى و يأس و نااميدى و جهت دهى غلط مى شود، از اين رو، بر متوليان امر فرض است تا با توجه به علل بحران، در رفع و حل اين بحران و تبديل آن (با توجه به پتانسيل نيروى جوان) به يك توان بالفعل بكوشند; چون ـ همان گونه كه روشن شد ـ بيشتر علل و يا تمام علل بحران (بخصوص با توجه به تأثير متقابل هويت اجتماعى و فردى) مربوط به كاركرد و نوع نگرش مسئولان ذى ربط فرهنگى است.